Sudan’da Hausa ve Berta çatışması: Hausalar Sudan’a nasıl geldi?

Ifeoluwa Siddiq Oyelami

(Rikesh Luitel tarafından İngilizceden tercüme edilmiştir)

Temmuz ayından itibaren Sudan’ın güneydoğusunda yer alan Mavi Nil eyaletinde Hausa ve Berta etnik grupları arasında çatışmalar süregeliyor. Şimdiye kadar çok sayıda insanın ölümüne sebep olan bu çatışmalar, arazi mülkiyeti ve yerel hâkimiyet meseleleriyle bağlantılandırıldı. Yine de bazı gözlemciler bu olayın şiddetlenmesindeki tek sebebin Omar Bashir hükümetinin devrilmesinin ardından Sudan askeri hükümetinin birçok etnik grubu birbirlerine karşı kışkırtma politikasını benimsemesi olduğunu ifade ediyor. Sudan’daki olayları yakından takip etmeye çalışırken belirtmemiz gerekiyor ki bu yazının amacı çatışmayı tartışmak değil, Batı Afrika kökenli Hausalar’ın Sudan’a nasıl geldiği sorusunu yanıtlamaktır. Bu soru, Al Jazeera İngilizce kanalının 19 Temmuz’daki yayınında “Hausaların Sudan’a nasıl geldiği belli değil” şeklinde yer aldı.
Hausa halkı genel olarak Batı Afrika üzerinde, özellikle de Nijerya’nın kuzeybatı bölgesinde, nüfusu çok olan ve etki sahibi bir gruptur. Onların nasıl ve neden o bölgede olduğu ile alakalı çok efsaneler anlatılsa da gerçek şudur ki onların birçok nesli burada yaşamış, kendi krallıklarını kurmuş ve halkın geneli 15. yüzyıl içinde Müslüman olmuş. Otlak arayışı yüzünden yüzyıllardır Batı Afrika’da dağılmış olan komşuları Fulani halkının aksine Hausalar ağırlıklı olarak yerleşimcilerdir. Fakat nasıl oldu da bazı etnik gruplar çatışma içinde oldukları Doğu Afrikalı Bertiler’in Sudan’daki komşuları haline geldiler.
Bahsedeceğimiz üzere, Sudan’daki Hausalar ya da Hausa dilini konuşan insanların ebeveynlerin veya ecdatlarının Sudan’a gelmelerinin dini ve sosyal arka planda üç sebebi vardır.

Hac

Hausa halkının, Sudan güzergâhını kullanarak Hac yolculuğu yapmaya başladığı zaman için kesin bir tarih vermek zor olsa da 19. yüzyılın ortalarında Avrupalı işgalcilerin, Batı Afrika Müslümanlarının kullanmakta olduğu diğer güzergahları ele geçirmesiyle bu güzergahın daha yoğun olarak kullanılmaya başlandığı kesindir. Güzergahtaki bu değişim Timbuktu ve Senegal’den gelen hacıların da Hausa beldeleri üzerinden Sudan’a geçmelerine yol açtı. Bu sebeplerin yanında 19. yüzyılda İslam’a olan yönelimin artışıyla Hausalar Hacca gitmeye daha istekli oldular. Oysa onların seyahat tarzlarından dolayı Hausa dilini konuşan birçok kişi bir şekilde Sudan’da yerleşti. Zira onlar için Hac sadece evden Mekke’ye, Mekke’den eve yapılan yolculuktan ibaret değildi, nihayetinde onları kendi vatanlarından ebediyen alıkoyabilecek bir yolculuktu. Onlar, Maliki mezhebi müsaade ettiği için bazen Hacca giderken bir süre ders alır veya yolculuklarını devam ettirecekleri parayı kazanmak için işe başlarlar. Bu kalış bazen evlilik ve yerleşmeye sebep oldu ki, Hacca giden bazı Hausalar 20. yüzyılın ortalarına gelene kadar Sudan’ı vatan olarak benimsediler.

Batı Afrika'nın 19. yüzyılda hac güzergahları haritası (Kaynak: Ilm Institute)

Mehdi Hareketi

Müslüman Afrika coğrafyasında yapılan çok yönlü sömürgeci hareketlerinin etkilerinden biri de apokaliptik atmosferin oluşmasıdır. Sömürgeciliğe karşı yapılan hareketler neticesinde bazı liderler mehdi olma hayaline kapıldı. Aralarında öne çıkan isimlerinden biri olan Sudanlı Muhammad Ahmad, Al-Ansar hareketinin öncüsüydü. Onun grubu İslam’ı Asr-ı Saadetteki haliyle yaşatma ümidiyle Sudan’ın Hıdivlik yöneticisine sonrasında da İngiliz sömürge güçlerine karşı mücadele verdiler.

Muhammad Ahmad’ın çağrısına cevaben aralarında Hausa beldelerinden gelenlerin büyük bir kısmı dahil olmak üzere bölgeden birçok insan onun tarafına katıldı. Bu olaydan sonra göç oranları o kadar yükseldi ki o zamanda Kano’nun (Günümüzde kuzey Nijerya’da) Amiri, Muhammad Bello, devletin kurucusu ve büyük alim olan Osman ibn Fodio’nun kızı Meryam Uwar Deji’ye toplu göç hakkında nasihatini paylaşması için mektup yazdı. Mektuba cevaben Maryam Uwar Deji ona göçmenlerin gaflet içinde hareket ettiklerini açıklayan kapsamlı bir mektup yolladı.

Sokoto Devleti'nin Düşüşü

20. yüzyılın başlarında, sömürgeci güçler Afrika’nın büyük bir kısmını ele geçirmişti ve hala ayakta durmakta olan yerlerden biri de günümüzde Kuzey Nijerya ve çevresi olarak bilinen topraklarda birleşmiş bir İslam devlet olarak kurulan Sokoto devletidiydi. 1900 yılında Sokoto’nun sultanı Abdurrahman emperyalistlerin başta “arkadaşça davranmama” niyetlerini anladı ve bu nedenle onlarla olan bütün ilişkilerini sona erdirdi. Buna karşılık olarak İngiliz yüksek komiseri Fredrick Lugard, bugünkü Nijerya’nın tamamının üzerine İngilizlerin kesin hakimiyetlerini sağlamak amacıyla Sokoto’ya karşı savaş ilan etti.
Başta güçlü bir direniş göstermesine rağmen 1903 yılında Sokoto güneyden ilerleyen İngiliz güçleri ve kuzey ve doğudan ilerleyen Fransız güçlerine karşı yenilgiye uğradı. O zamanki sultan I. Attahiru İngilizler tarafından öldürüldü. İşgalcilerin hakimiyetinin altında yaşamayı reddeden binlerce insan ise hala İngilizlere karşı mücadele vermekte olan Mehdi hareketine katılmak üzere ölen sultanın oğlu Muhammad Bello Mai Warno ile beraber Sudan’a göç ettiler.

Sonuç

Bu üç olay, günümüzde Hausaların neden Sudan’da bulunduğu sorusunu yanıtlıyor. Bu üç olay Hausa halkının göçünün bir demografik gasp değil, dini ve sosyopolitik faktörlerin sonucu meydana geldiğini bize kanıtlıyor. Dahası bütün bunlar büyük Bilad-ı Sudan içindeki sınırların dini kardeşliğin önünde engel olmadığına da işaret eder. Ayrıca bunlar Sudanlıların Beytullah yolunda olan bekçiler olarak ne kadar misafirperver olduğunu da gösteriyor. Biz hem temenni hem de dua ederiz ki günümüzde Sudan’da yaşayan Hausa ve Bertis halkı da ecdatlarının dini kardeşliklerinden ibret alarak kendi krizlerini kapsamlı bir şekilde incelerler ve konuyla ilgili olan hiçbir tarafı ötekileştirmeden herkese adil olan sağlam ve kalıcı bir çözüm üretirler.