Kahire’de İslam Şehirciliği

Dr. Halit İmam Ebuşenb

Kahire inşa edilmeden önce Mısır’da üç tane başkent vardı. Bunlar; Fustat, Askar ve Kata şehirleridir. Ubeydi (Fatimi) Devleti, Mısır’ı işgal ettikten sonra Cevherel-Sakalı -Ubeydi ordusunun komutanı- Hisnul-Kahire’yi inşa ettirmişlerdir. Bu dönemde Kahire tam olarak bir şehir değildi. Sanki Batınilik hareketinin iç kenti gibidir. Kahire kare şeklinde inşa edilmiştir. Cevher el-Sakalı, Kahire’nin surları kerpiç ve ahşap malzemeleri ile inşa ettirmiştir. Bu dönemde Hâkim Ulu Camii Kahire’nin dış surlarındadır.

Şia Ubeydi Devletinin ikinci döneminde, Ermeni baş vezir Bedreddin el-Cemali eski Kahire’nin surlarını yıkmış ve yeni Kahire’nin surlarını kırmızı tuğla ile inşa etmiştir. Yeni Kahire’nin tuğla surları eski kerpiç surlarından daha geniştir. Kahire’nin genişlemesinden sonra şehir, kareden dikdörtgen şekline çevrilmiştir. Bu arada Fatımı halifesi Hâkim, Ulu Cami’yi Kahire’ye dahil etmiştir. (Şek:1)

Ubeydi Döneminde Kahire’nin Özellikleri:

-        Kare ve dikdörtgen şekillerinde inşa edilmiştir.

-        Kata’nın “Tolunoğularının başkenti” kuzey doğuda kalmıştır.

-        Kahire’nin ortasında anayol bulunmaktadır.

-        Batıni halifeleri için anayolun iki tarafında büyük doğu sarayı ve küçük batı sarayı inşa edilmiştir.

-        Ubeydi “Fatimi” döneminde Kahire’nin halife sarayları bulunmaktadır.  Kale ise yoktur.

-        Ubeydi döneminde Ulu Camii’nin adı Ezher Camii’dir. Ezher Camii Kahire’deki camilerden daha önemlidir. Çünkü Ezher Camii hem dini bir üniversite hem de Ulu Camii olarak kullanılmıştır.

-        Bu dönemdeki Kahire’de 4 tane mahalle vardır. Birincisi, Barguvan mahallesidir. Bu dönemde Kahire’de Batıni halifesinden sonra en zengin kişi Barguvan’dır. İkincisi, Hrıstiyan Rum mahallesidir. Üçüncüsü el-Saqayeen mahallesidir. “Sucuların mahallesi”. Dördüncü mahalle ise Ermeniler mahallesidir.  

-        Ubeydi “Fatimi” döneminde Nil nehri Kahire’den geçmemektedir.

Ubeydi “Fatimi” döneminde Kahire iç kentinde 8 büyük kapı inşa edilmiştir. 1- kuzey tarafına Babul Futuh ve Babul-Nasır kapıları; 2 Güney tarafına Babu Züveyle ve Ferc kapıları; 3 doğu tarafına Barkiye ve Karati kapıları, 4 Batı tarafına Saadet ve Kantra kapıları vardı. Şu anda bu büyük kapılardan üç tanesi vardır. Birincisi; kuzey tarafında Babul-Nasır ve Babul-Futuh kapılarıdır. İkincisi ise güney tarafında büyük Züveyle kapısıdır.

Mısırlılar Ubeydi “Batıni Fatimi” döneminde Batınilik Kahire’nin iç kentinde yaşamamaktadır. Mısırlılar sadece Kahire’ye öğleden sonra giriyorlar, akşam namazından sonra ise Kahire’den çıkıyorlardı. Selahaddin Eyyubi döneminden itibaren Mısırlılar Kahire’de yaşamaktadır. Çünkü Ubeydi “Fatimi” döneminde Kahire normal bir şehir değildir. O Batınilik’in iç kentidir. Yani Kahire Batıni Şiaları için dini ve siyasi özel bir kasabadır. Aynı zamanda Mısırlıların halkı Sünni, Şafii ve Maliki mezheplerine inanmaktalardır. Bunun için Ubeydi Devleti, isyan ettikleri için Mısır halkından çok korkmaktadır. Çünkü Mısırlılar ile yabancı Batıni devleti arasında uzun süren mücadeleler olmuştur. Bu konu ile ilgili bize İbn Kesir tarihinde, Makrizi, el-Hıtat kitabında, İmam Şemseddin ise el-Zehabi Gerçek Ubeydi adlı kitabında önemli bilgiler vermektedirler. (Şek:1)

(Şek:1) Ubeydi Fatimi Kahire’nin Gelişmesi

Eyyübilerin Döneminde Kahire’nin Şehirciliği

·            Selahaddin Döneminde (h.7/m.13. yüzyıl) Kahire’nin Şehirciliği

Ubeydi “Fatimi” döneminde Kahire küçük bir iç kenttir. Kahire’nin surlarının alanı daha dardır. Mısırlılar, Ubeydi döneminde Fustat şehrinde yaşamaktalardır. Son Ubeydi döneminde Fatimi veziri Şaver, Fustat şehrini yakıp yıktıktan sonra, Mısırlılar Kahire iç kentine kaçmışlardır. Kaçan Mısırlıları Kahire’ye girerken Haçlı ve Batıni askerleri darp etmiştir. Bunun için Esaduddin Şerko ve Selahaddin duruma müdahale ederek Ubeydi Şevir bakanı öldürmüşler ve Haçlıları Kahire’den çıkarmışlardır. Bu olaydan sonra Esaduddin Şerko vefat etmiştir. Batıni halifesi el-Adid, Selahaddin Eyyubi’yi başbakan tayin etmiştir. H. 563-567/M.1167-1171 arasında Selahaddin Eyyubi Batıni kuvvetlerini yok etmiştir. Batıni kuvvetleri yok edildiği için Selahaddin Eyyubi Ubeydi “Fatimi” hilafetini yıkmıştır. Bu olaylarından sonra Selahaddin Eyyubi Kahine’nin iç kentinden büyük bir başkent ortaya çıkarmıştır. H.571-579/M.1175-1183 arasında Selahaddin Mısır’ın bütün başkentlerini birleştirmiştir. Başkentleri birleştirildikten sonra Mısır’ın tek başkenti Kahire’dir.

Selahaddin Eyyubidöneminde Mısırlıları başkenti Kahire’de iskân etmiştir. Selahaddin Kahire’de kale “dış kent”, Kahire’nin çerçevesinde uzun ve yüksek surları inşa ettirmiştir. Selahaddin döneminden itibaren Nil nehri Kahire’ye dahil etmiştir. Selahaddin Eyyubi İmam Şafii’nin mezarının üzerinde ahşap malzemesiyle dilimli Semerkant kubbesi sistemi inşa ettirmiştir. Meşhet el-Hüseyni yanında İmam Hüseyin medresesi yaptırmıştır.

Melikül-Kâmil Eyyubi“H.615-636/M.1218-1237” döneminde tam olarak Selahaddin kalesini inşa ettirmiştir. Salih Necmeddin Eyyub “H.636-646/M.1238-1248” kendi döneminde Kahire’nin anayolunda Salihiye Medresesi ve Salih Necmeddin Eyyub’un türbesini inşa ettirmiştir. Mısır’da ilk dört eyvanlı ve çift avlulu medresesi Salihiye Medresesi’dir. (Şek:2).

(Şek:2 ) Selahaddin Eyyübi Kalenin Yatay Planı

Memlûk Kahiresi’nin Şehirciliği

·       Bahri Memlûk Devleti Döneminde Kahire’nin (648-792/1250-1389) Şehirciliği

Bahri Memlûk Devleti döneminde Sultan Birinci Baybars, Ubeydi Devleti yıkıldıktan sonra ilk ulu camii inşa ettirmiştir. Sultan I. Baybars, Hasaniye -güzel çamur- mahallesinde ulu camii inşa ettirmiştir. I. Baybars, Kahire’nin merkez yolunda Baybars Medresesi’ni inşa ettirmiştir. Bu medrese dört eyvanlı ve tek bir avlu sistemiyle inşa ettirilmiştir. Memlûk döneminde I. Baybars yüzünden Mısırlılar Batı Kahire’de yaşamaktadır. Çünkü I. Baybars, onlara bunu emretmiştir. Bir kimse Batı Kahire’de kalmak isterse, Memlûk Devleti tarafından onlara sorun çıkarılmayacak. Aksine Memlûk Devleti onlara yardım edecektir. Bu emredildiği için Mısırlılar, batı Kahire’de çok binalar inşa etmişlerdir. I. Baybars döneminden itibaren Haseniye mahallesi çok kalabalıktır.

Mansur Kalavun “H.678-689/M.1279-1290” döneminde Kahire’nin anayolunda ilk Memlûk külliyesi inşa edilmiştir. Nasır Mehmet b. Kalavun H.696/M.1296’da dört sünni mezhep için Kahire’nin merkez yolunda Nasıriye Medresesi’ni inşa ettirmiştir. Nasır Mehmet b. Kalavun üçüncü döneminde “H.709-741/M.1310-1340” Kemerli Macra el-Uyun Su Köprüsü’nü inşa etmiştir. Bu su köprüsü yardımı ile su Selahaddin Kalesi’nin surlarına ulaşmaktadır. (Hat:1)

·       Çerkez Memlûk Kahiresi’nin Şehirciliği

Sultan ez-zahir Berkuk, Kahire’nin ayak yolunda Hangahtul Medrese’sini inşa ettirmiştir. Bu üslupta iki bina vardır. Hem hangah hem medrese inşa edilmiştir. Öte yandan Sultan Eşref Barsbay “H.825-841/m.1422-1438” ve Sultan Abu-Nasır Kayıtbay “H.872-901/M.1468-1496” dönemlerinde daha fazla ticaret binaları “Han, Kapalı çarşı, Vekale “kervansaray”, Rabi vb” inşa edilmiştir. Bunun için iç ve dış Kahire’de yeni yollar yapılmıştır. Ticaret sebebiyle Memlûk çölünde birçok dini, sivil, ticari, askeri binalar ve cenaze binaları inşa edilmiştir.

·       Çerkez Memlûklû Kahire’nin Şehirciliği Son Dönemi

Sultan Eşref Abu-Nasır Kansu Gavri döneminde (906-922/1501-1516) Kahire’nin anayolu uzatılmıştır. Anayol uzadıktan sonra Gavriye Mahallesi kurulmuştur. Gavriye Mahallesinde Sultan Kansu Gavri, Gavri külliyesini inşa etmiştir. Mısır’da bu külliyenin sistemi nadir görülen bir sistemdir. Çünkü Mısır’da meşhur olan külliyenin bölümleri tek alanın içindedir. Ama Kansu Gavri’nin külliyesi tek alanın içinde inşa edilmemiştir. Yani bu külliye birkaç alan üzerinde inşa edilmiştir. Her bir alanda müstakil bir bina bulunur. Birinci bölümü medrese alanıdır. Bu alanda hem medrese hem kapalı çarşı hem de değirmen vardır. İkinci bölümde türbe, hangah, Sultan evi, selsebil ve mektep bulunur. Üçüncü bölümde han bulunmaktadır. Bu ayrı üslup olduğu için Gavri Mahallesi kurulmuştur. Medresenin doğu ana cephesini Kansu Gavri türbesine bağlayan Sabat “Kadınların asma ahşap geçidi” İngiliz işgali döneminde yıkılmış fakat son Osmanlı valisi II.Abbas Hilmi döneminde “M.1893-1914” bu sabat yeniden  inşa edilmiştir.

(Res:1) İslami Kahire’sindeki Memlûklû Han el-Halili Çarşısı

Çerkez Memlûklülerinin son Sultanı Tomanbay “H.922-923/M.1516-1517” döneminde Memlûk Kahire’sinin şehirciliği çok az değiştirilmiştir. Sultan Tomanbay, Osmanlı Sultanı Yavuz Selim’e karşı savaşmıştır. O yüzden Osmanlı ordusu Kahire’ye ulaşmadan önce Sultan Tomanbay kuzey Kahire’de büyük bir hendek kazdırmıştır. Ridaniye ve Varden savaşlarından sonra Osmanlı Kahire’sinin şehirciliği başlayacaktır. Osmanlı Kahiresi ile Memlûk Kahiresi arasında farklar vardır. Çünkü Osmanlı devleti Memlûk Kahire’sinin surlarından farklı yerde Osmanlı Kahire’sini inşa ettirmiştir. (Hat:1)

(Harita:1) Eyyubi ve Memlûk Kahire’nin Fiziksel şehirciliği