Tacikistan’da İslami Sembollere Yasak: Nedenler ve Öneriler

Editoryal

Son günlerde haberlerde Tacikistan’da başörtüsü ve Müslüman bayramları ile ilgili yasaklar sıkça yer almaktadır. Birçok manşette, ülkenin nüfusunun %98’inin Müslüman olduğuna dikkat çekilmiştir. “Tacik kültürünü koruma” bahanesiyle alınan bu kararlar, bir gecede ortaya çıkmamıştır. Bu son durumlar, Orta Asya’nın en fakir ülkesi olan Tacikistan’da 30 yıllık bir geçmişe sahip, menfaatlere dayalı bir İslamofobi’nin yeni bir tonudur. İşte olayı detaylı bir analiz yapabilmek için konun her yönüyle ele alınması gerekmektedir.

Tacikistan ve İslam

Yaklaşık 10 milyon nüfusü olan Tacikistan halkın %62’sini Tacikler, %24’ünü Özbek Türkleri, %8’ini Ruslar, %6’sını diğer milletler oluşturur ve halkın %95’i Sünni, %3’ü ise Şia’dır. Tacik halkının bir kısmı Farsça konuşmaktadır. Tacik halkı, Mâverâünnehir ve Horasan bölgesinin İslamlaşmasıyla İslamiyet’e girmiştir. O zamandan beri formüle ettikleri ahlaki ve sosyal değerlerde, tasavvufun önemli bir rol oynadığını ve kültürlerin klasik Tacik-Fars edebiyatına etki ettiğini söyleyebiliriz.

Rusya’nın Müslüman Orta Asya’yı işgali ve 1922’de Sovyetler Birliği’nin kurulmasının ardından, Orta Asyalı Müslümanlar baskı sürecine girmişlerdir. İslam’ı tamamen ortadan kaldırmayı hedefleyen Sovyet yetkililer, dini yok edemeyeceklerini anlayınca İkinci Dünya Savaşı’nın ardından onu devlete tabi kılmaya karar vermişlerdir. Müslümanlar için İslam ruhundan uzak ve dinin bazı temel yönlerini yasaklayan teokratik bir rejim kurmuşlardır. Doğal olarak halk buna karşı direnmiştir. Ta ki, 1991 yılında Sovyetler Birliği dağıldığında, Müslümanların dini inançlarını özgürce yerine getirebilecekleri bir özgürlük dönemi bekleniyordu. Ancak Sovyetler Birliği ortadan kalkmış olsa da ateist devletin dini terk etmeye yönelik baskısı devam etmiştir. Bu ülkelerin liderliği, İslam’ı kendi yönetimlerine karşı bir tehdit olarak gören Sovyet’ten el almış liderlerin ellerine bırakılmıştır.

Kazakistan’dan Özbekistan’a, Kırgızistan’dan Türkmenistan’a varıncaya kadar farklı farklı ülkelerde İslam karşıtlığı ve farklı derecelerde icra edilmiştir. Tacikistan’da ise bu durum dindar ve dinsiz kesimler arasında meydana gelen çatışmalar şeklinde yaşanmıştır. Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra yıllardır mücadele veren mütedeyyin kesim, ülkelerinin İslam kurallarına göre yönetilmesini isterken din karşıtı elit kesim buna kesinlikle karşı çıkmıştır. Özbekistan ve Rusya’nın da desteğiyle körüklenen ve 100.000’den fazla kişinin hayatını kaybettiği iç savaş, 27 Haziran 1997’de Moskova’da imzalanan bir anlaşma ile sona ermiştir. Bu anlaşmaya göre Cumhurbaşkanı İmamali Rahmon, Tacikistan İslami Diriliş Partisi’nin (TİDP) temsil ettiği muhaliflere hükümetten %30 pay verecekti. Ancak bu hiçbir zaman yerine getirilmemiştir. Bunun yerine başkan, idareyi pekiştirerek bütün muhaliflerini teker teker tasfiye etmiştir.

İmamali Rahmon kimdir?

Sovyetler’de 1952 yılında doğan İmamali Rahmon, Sovyet yönetiminde Dangara bölgesindeki kolektif çiftlik Birliği Komitesi Başkanı olarak görev yapmasıyla bürokrasiye adım atmıştır. Rahmon, 1990 yılında Tacikistan SSC Yüksek Sovyeti’ne milletvekili olarak seçilmiştir. Sovyetlerin dağılmasıyla birlikte, 20 Kasım 1992’den 16 Kasım 1994’e kadar İç Savaş zamanında devlet başkanlığının kaldırılmasıyla en yüksek makam olan Tacikistan Yüksek Meclisi Başkanlığı yapmıştır. Rahmon, 1994 yılında cumhurbaşkanlığına gelmiş ve bu süreçten bu yana (1994, 1999, 2006, 2013 ve 2020 seçimlerinde) bin bir türlü hileyle seçilmeye devam etmiştir.

30 yıldan fazla süredir liderlikte bulunan Rahmon, bir despotluk ve kişilik kültü yaratmanın dışında, anlamlı bir yönetim oluşturmayı başaramadı. Kendisi ve ailesi zenginleşti. Rahmon yönetimindeki Tacikistan, yüksek derecede kayırmacılık, yolsuzluk ve kötü yönetimle karakterize edilen bir rejimdir. Nitekim, 2010’da sızdırılan ABD büyükelçisinin diplomatik yazışmasına göre, o ve ailesi ülkenin en büyük bankası da dahil olmak üzere başlıca işletmelerini kontrol ediyor. Ülkenin tek endüstriyel ihracatı alüminyum ve hidroelektrik enerjisidir. Bunu idare eden “ulusal” şirket olan Tacik Alüminyum Şirketi (Talco)’dan elde edilen gelirlerin çoğu, başkana ait taşeron şirkete gitmektedir.

Bu kadar kötü bir durumda, birçok genç Tacik çalışmak için Rusya’ya gitmek zorunda kalıyor, bu da ülkeyi dünyanın en çok göçmen işçiye sahip ülkesi yapıyor. Göçmen işçilerden elde edilen gelir, ülkenin 9,2 milyar dolarlık GSYİH’sinin %49’unu oluşturuyor. Yıllar içinde, Rahmon’un yönetimine anlamlı bir şekilde karşı koyabilen tek grup İslami hareketler oldu. Bu nedenle Rahmon’a göre, bu tür hareketler tamamen yok edilmeli ve halk, dini bilinçten uzak tutulmalıdır.

Rahmon Hükümetinin İslam ile Savaşı

Ülke yıllardır Sovyetlerin dinsizleştirme politikaları altında kalmasına rağmen, Tacikistan’da nüfusun yaklaşık %98’i Müslümandır. Sovyetlerin çöküşüyle birlikte, Tacikistan genelinde İslam’a olan ilginin yenilendiğine dair kanıtlar görmek mümkündür. Ancak, bu durum siyasi elitler için pek de iyi değil. Rahmon’un ülkeyi dinsizleştirme çabalarını zirveye çıkardığı 2015 yılında Pew Araştırma Merkezi’nin verilerine göre, halkın %50’sinden fazlası dinin hayatlarında önemli olduğunu belirtmiş, yetişkinlerin %56’sı ise beş vakit namaz kıldığını söylemiştir. Elbette Rahmon da bu hassasiyetin farkındadır ki, 2006 Tacikistan cumhurbaşkanlığı seçiminde seçim standartlarını eleştirenlere cevaben şunları söylemişti: “Tacikistan nüfusunun yüzde 99’undan fazlası Müslüman olan bir ülkedir. Biz farklı bir kültüre sahibiz ve bu göz önünde bulundurulmalıdır.” Bu sözlerden anlaşılıyor ki Rahmon, ülkenin nüfusunun Müslümanlardan oluştuğunu ve İslam’ın bir ahlak kaynağı olduğunu kabul ediyor. Ancak, İslam’ın hem vecibelerine hem de fürularına karşı çıkmaya ant içmiştir.

Tacikistan’daki meseleleri son zamanlarda başörtüsü ve çocuklar için getirilen bayram yasaklarıyla öğrenen birçok kişi, ülkenin diktatörlük yönetiminin birçok zulmünü gözden kaçırabilir. Rahmon’un İslam’ı baskı altına alma politikaları arasında sakal yasağı, kadınlar ve 18 yaş altındaki çocuklar için cami yasağı (2011’den beri), 40 yaş altındaki kişiler için hac yasağı, Tacikistan dışındaki İslami okullarda eğitim görme yasağı (2011’den beri), izin olmadan İslami kitapların yazarlığı, ithalatı veya ihracatı yasağı (2017’den beri), ezanı hoparlörle yayınlama yasağı, peçe yasağı, medreseler, İslamcı siyasi partiler ve Arapça kökenli isimler yasağı (2016’dan beri) bulunmaktadır. Son yıllarda Tacikistan genelinde yaklaşık 2000 cami kapatılmıştır. Kapatılan camilerin birçoğu kafe, terzi atölyesi, anaokulu ve hatta sinema gibi çeşitli tesislerine dönüştürülmiştür.

Pandemi döneminde Rahmon, “İslam alimleri”ne atıfta bulunduğunu söyleyerek, oruç tutmanın “çiftçiler, hayvan yetiştiricileri ve zor işlerde çalışanlar” için zararlı olduğunu belirtmiştir. Bu, Rahmon’un İslam karşıtı duruşları için “fetva alışverişinin” ilki değildi. Mesela, 2004 yılında, kadınların Hanefi mezhebine göre (!) camilere gitmelerinin “edep gereği” engellenmesi gerektiğine dair bir fetva çıkartmıştır. Oysaki, kadınların dine meyletmelerini engelleyip gelecek neslin önünü kesmek için bu fetvayı çokarttığı herkes tarafından bilinmektedir. Tüm bunlar, dini kurumun hükümetin kontrolü altına alınması ve “İslam alimleri” yetiştirmek için kurulan tek bir kurumun, çoğunlukla İslam hakkında hiçbir şey bilmeyen kişiler yetiştirmesi nedeniyle mümkün olmuştur.

Tacikistan’da Din Eğitimi

Tacikistan’ın dinsizleştirme projesinde en önemli alan eğitimdir. Şüphesizdir ki, inanç ve pratikleriyle birlikte din, öğrenilmesi gereken bir olgudur. Yani, birinin Müslüman olabilmesi için öncelikle İslamiyet’i öğrenmesi gereklidir. Bunun için din eğitimi vardır. İslam düşmanları, dini yok etmeye çalışırken bu eğitimin devamını engellemeye çalışırlar. İşte Tacikistan’da tam da bu yaşanmaktadır.

İlk ve orta öğretimde dini konular okulların müfredatından çıkarılmıştır. 9-12 yaş arası genç öğrenciler için koyulan ahlak bilgisi dersi, hem ulusal (Tacik) hem de İslami kültürel değerleri içermektedir. Burada din herhangi bir inanç formu olarak öğretilmezken sekizinci sınıfta İslam Bilgisi adı verilen bir ders verilmektedir. Bu ders; İslam tarihi, İslami ilkeler, İslam’ın bilim ve bilgiye bakışı ve Tacik toplumundaki rolü gibi konuları kapsamaktadır. Hükümet, 2009 yılında bu dersi getirdiğinde, gençleri “radikal İslami fikirlerden Hanefi mezhebine” yönlendirmek istemiştir. Ancak, ders kitaplarında Hz. Muhammed siyasi bir figür olarak ve İslam ise onun hayal gücünün bir ürünü olarak tasvir edilmektedir.

“Din eğitimi” adı altında insanları dinden uzaklaştırmak için 2005’te yükseköğretimde sosyal ve beşerî bilimler alanında “Dinler Tarihi” adlı bir ders de okutulmaya başlanmıştır. Bu derste İslam, bu dersin merkezi değil sadece bir bileşeni olarak yer alsa da dersin içeriği ve öğretim yöntemleri ilginç gerçekler sunmaktadır. İslam ile ilgili konular, Moskova’da Rus din bilimci Yablokov tarafından hazırlanan “İslâm” başlıklı ders kitabından öğretilmektedir. Üstelik din dersi ve ders materyallerinin içeriği, komünist dönemde ateizm dersleri vermiş olan akademisyenler tarafından hazırlanmakta ve temelde materyalist bir yaklaşımı yansıtmaktadır. İslam ilimleri fakülteleri zaten mevcut değildir. İslam ilimlerini öğreten tek kurum Tacik İslâm Enstitüsü’dür ve sadece bu kurumun mezunları imam veya vaiz olabilirler. Son olarak hükümet, eğitim materyalinin dini açıdan aşırılık içermese de internet dahil olmak üzere “onaylanmamış dini eğitim” verilmesini suç olarak kabul etmektedir.

Tacikistan ve “Radikalizm” Söylemi

Rahmon hükümetinin İslam’a karşı yürüttüğü baskının ardında iki bahane var. Birincisi, Tacik kültürünü koruma iddiasıdır. Fakat başkanın kendisinin Tacik kültürüyle hiçbir alakası yoktur. İkincisi ise radikalizmi önleme bahanesi ki bu aklı başında hiç kimseye makul gelmediği gibi, uzmanlar tarafından da reddedilmiştir.

Taciklerin bazı şiddet olaylarına karıştığı doğrudur. İstanbul Kilisesi saldırısı ve Rusya’daki bazı saldırılarda Taciklerden oluşan IŞİD üyeleri bulunmaktaydı. Ancak asıl soru şu: Bu insanlar Rahmon’un yönetiminin ürünü müdür? İslam hakkında çok az bilgiye sahip, yoksul insanlar mıdır? Daha da ilginç olanı, bu kişilerin çoğunun Tacikistan dışında, Rahmon’un ekonomik politikalarının onları işçi olarak götürdüğü yerlerde radikalleşmiş olmasıdır. Afganistan savaşı sırasında ABD ile müttefik olan Rahmon rejiminin radikalizm söyleminin, uzmanlar tarafından kendi siyasi amaçlarına hizmet ettiği belirtilmiştir. Bu yüzden dini ifade için ana kanal olan Tacikistan İslami Rönesans Partisi’ni (TİRP), terör örgütü olarak ilan edilmekte aceleci davranılmıştır. Ancak Sovyet sonrası Tacikistan din ve siyasi tarihi üzerine kitap yazan Helene Thibault, Mecra’yayaptığı röportajda, TİRP’ye yönelik terörizm ve aşırılık suçlamalarının ülkedeki son muhalif güçleri ezmek için uydurulduğuna inandığını belirtmiştir.

Bunların yanı sıra bilinmesi gerekir ki devlet, insanların adaletsizliğine uyanmasından korkmaktadır. Thibault da ifade ettiği gibi, ülkede “İslami değerler, memnuniyetsizliği ifade etmek için adalet bulmanın tek yolu olarak görülüyor.” Durum böyleyken TİRP lideri Faizrahmonov de ifade ettiğine göre Tacikistan’daki şiddet dinden değil, siyasi nihilizmden kaynaklanmaktadır. 

Sonuç

Tacikistan, kendi anayasasında din özgürlüğü iddiasında bulunmaktadır. Ancak cumhurbaşkanının “Allah’ı kalbinizle sevin, kendi kültürünüzü unutmayın” derken İslam ve Tacik kültürü arasında bir zıtlık yaratmaya çalışıyor.  Oysa İslam bin yıldan fazla süredir Tacik kültürünün ayrılmaz bir parçasıdır. Bu da aslında çelişkili bir durum, değil midir? Bu meyanda Tacik Müslümanların pek uzak tutulduğu Müslüman aleminin, diktatör laik rejimin zulmüne yönelik pek bir şey yapmaması da üzücüdür.

Elbette Tacikistan meselesini araştırmanın ve bu meseleye müdahil olmaya çalışmak karmaşık olabilir. Örneğin, Toronto Üniversitesi’nden doktora öğrencisi Alexander Sodiqov, 2014’te Khorog’da casusluk suçlamasıyla tutuklandı. 2016’da Türkiye’den bir grup Müslüman avukat, izinli olmalarına rağmen tutuklandı. Zira orada, insan hakları incelemesi yapılması, Rahmon yönetimi için ciddi bir rahatsızlık uyandırıyor. Fakat gördük ki Tacikistan’a milyon dolarlar hibe veren ABD, Yehova Şahitlerinin sınırlandırılmasından ülkeyi sorumlu tutmuştur. Mesela, 2019’da tutuklanan Yehova Şahidi Shamil Khakimov’un serbest bırakılması için baskı yapmıştır. Peki, Müslümanların haklarını savunan Müslüman ülkeler neden sessiz kalıyor?

İslam İşbirliği Teşkilatı (İİT), tüzüğüne göre üye olmayan devletlerdeki Müslüman toplulukların haklarını savunabilir. Öyleyse kendi üyesi Tacikistan’daki sorunları gündeme getiremez mi? Aynı İİT, Taliban’a karşı Afgan kız çocukların eğitim hakkını savunma konusunda ilk safta yer almıştır. Pekiyi, neden Tacik Müslümanlar böyle savunmalardan mahrum bırakıldı?  Tabi ki eğitim hakkı, Kur’an’daki dini uygulama hakkından daha önemli değildir? Dolayısıyla bu konuda en azından bir diyalog başlatılması gerekiyor. Bununla birlikte İslam dünyanın akademik ve medya camiasında Tacik Müslümanların gördüğü bu zulme sessiz kalınmamalıdır!

Kaynakça