تلاوت قرآن کریم در مراسم افتتاحیه‌ی جام جهانی 2022 قطر

 نویسنده: ایفئولوا صدیق اویلامی

روز  یکشنبه، 20 نوامبر 2022، روز بسیار مهمی در تاریخ ورزش جهان بود. جام جهانی فوتبال، پربیننده ترین رویداد ورزشی جهان، برای اولین بار در خاورمیانه حتی در یک کشور مسلمان برگزار می‌شد. این فعالیت که با مراسم افتتاحیه‌ی باشکوه آغاز شد. این مسابقاتکه به معنای داشتن حرفی برای گفتن در فرهنگ عامه است، می توان گفت که در پایان یک روند بسیار دردناک برای قطر شروع شد. چونکه روند منتهی به مسابقات، مشکلات زیادی را هم از نظر سیاسی و هم از نظر فرهنگی برای کشور قطر به همراه داشت. قطر به ویژه در شب افتتاحیه یک بار دیگر خود را در مرکز جنجال‌ها و مناقشات دید. برخی از تصاویر و اخبار مربوط به مراسم افتتاحیه -گرچند بعضی از آنها جعلی هم باشد- واکنش های جدی را در پی داشت. به شمول مسلمانان لیبرال بعضی از حلقات، به موضوع اینگونه: «از دین در ورزش استفاده نکنید» نظر میدانند؛ در طرف مقابل بعضی از حلقات دیگر این مراسم را اینگونه تفسیر میکردند که «ما شاء الله قطر جام جهانی اسلامی را برگزار کرد». از سوی دیگر، بعضی از حلقات اسلامی، دولت قطر را متهم کردند که «بازی و سرگرمی را وارد دین کرده و در نتیجه دین را به مسخره گرفته است». هدف ما بحث درباره این دسته از افراد و دیدگاه های آنها نیست.برعکس، می‌خواهیم یک ارزیابی ارتباطی و متنی از «تلاوت قرآن» در مراسم که می‌توانیم آن را اسلامی بنامیم، انجام دهیم.

تلاوت قرآن کریم در این مراسم

ممکن شما هم آن ویدیوی کوتاهی که به طور گسترده به اشتراک گذاشته شده را دیده باشید. در این مراسم چنین یک سناریویی وجود داشت. مورگان فریمن، بازیگر مشهور آمریکایی، روی صحنه از یک یوتیوب‌بر معلول قطری به نام غانم المفتاح پرسید: اگر تنها یک راه پذیرفته شود، چگونه این همه کشورها، زبان ها و فرهنگ های متعدد می‌توانند گرد هم آیند؟ غانم المفتاح در پاسخ، ابتدا آیه سیزدهم سوره حجرات را با زبان عربی تلاوت کرد، که ترجمه آیت چنین است: «‏ای مردمان! ما شما را از مرد و زنی (به نام آدم و حواء) آفریده‌ایم، و شما را تیره تیره و قبیله قبیله نموده‌ایم تا همدیگر را بشناسید. بی‌گمان گرامی‌ترین شما در نزد خدا متقی‌ترین شما است. مسلّماً خداوند (از پندار و کردار و گفتار شما، و از حال همه‌کس و همه چیز) آگاه و باخبر است.».پس از آن به زبان انگلیسی چنین توضیح داد: «ما با این باور بزرگ شده‌ایم که ما به حیث ملت‌ها در سراسر دنیا پراکنده شده‌ایم تا بتوانیم از یکدیگر بیاموزیم و زیبایی را در تفاوت‌های خود بیابیم.» مورگان فریمن گفت: «فهمیدم. یعنی آنچه که ما را در اینجا جمع کرده و با هم متحد ساخته، بسیار بیشتر و بزرگتر از چیزی است که ما را از هم جدا می‌کند.» و گفت‌وگو به شکلی که این کلمات را تقویت میکرد ادامه یافت.

اولاً همانطور که دیدیم، آنگونه که خیلی ها فکر کردند، در آن مراسم عملاً تلاوت آن طور که ما عادت کرده ایم (تلاوت معمولی) وجود نداشت. برعکس، بخشهایی از قرآن را در یک گفتگوی از قبل طراحی شده اقتباس کردند. اگرچه این اولین بار در جام جهانی است، اما این اولین بار نیست که چنین چیزی در برنامه ها حتی در سکولارترین کشورهای غربی هم انجام می‌شود.در پهلوی این، غانم المفتاح این آیه را آن طور که بعضی می‌پندارند ترجمه نکرده است: او فقط در مورد آن آیه توضیح داد، وی در توضیح خود معنای آیه را کوتاه کرد و بعضی از پیام های مهم آیه را کنار گذاشت. به طور مثال، در حالی که در آیه آمده است که خداوند بشریت را از یک مرد و یک زن به صورت قبایل مختلف آفرید؛ اما برادر عزیزمان که آیترا اقتباس کرده، در توضیح انگلیسی خود نه بر آفرینش انسان و نه بر خلقت از یک مرد و زن اشاره کرد. حتی اگر بگوییم: «در نقل قول/اقتباس چنین چیزی ممکن است اتفاق بیفتد»، اما اگر به این بخش از آیت: «بی‌گمان گرامی‌ترین شما در نزد خدا متقی‌ترین شما است» اصلا تماس گرفته نشود، به نظر ما امر معنوی بیان شده در آیه به شکل درست قابل درک نیست. بنابراین، در واقع آیه را نظر به اقتضای ذهن خود معنا کرده ایم. مایلیم بدون سرزنش برگزارکنندگان این مراسم در سطور بعدی به این آیه بپردازیم. به این ترتیب، شاید بتوانیم پیام اسلامی را (در صورتیکه وجود داشته باشد) که قطر می‌خواهد، به خوانندگان ما برسانیم.

انتخاب آیه و زمینه گفتگو

قبل از همه، ممکن است سوالات زیر به ذهن متبادر شود: از میان 6236 آیت قرآن کریم که همه حاوی پیام های مهم اند، اقتباس کننده‌ی آیه 13 سوره حجرات چرا غانم معلول است؟ فردی که در سناریو همکار غانم است، چرا مورگان، یک مرد سیاه‌پوست معروف از ایالات متحده آمریکا که به نژادپرستی اش معروف است، انتخاب شده است؟ البته نمی‌دانیم برگزارکنندگان برنامه این ظرافت ها را در نظر گرفته اند یا خیر؟ اما پیامی که می‌خواهند از طریق این سناریو منتقل کند با آیه کاملاً مطابقت ندارد. آیت از درک مساوات مبتنی بر عدالت و انصاف اسلامی خبر می‌دهد. و می‌گوید که ما در مسائلی خارج از کنترل ما، مانند نژاد، زبان، رنگ، به عنوان انسان برابر هستیم. اما با تکمیل این مطلب تأکید می‌کند که باور، صداقت و اخلاص، عبادت و تعهد شما می‌تواند در نزد خداوند موضوع برتری شما باشد.

موضوع آیه

این آیه سوره حُجرات که به عنوان دستور العملی برای آنچه باعث تفرقه در جامعه ما میشود، تلقی می‌شود؛ بیان میکند که نسب و ملیت که در جامعه بشری وسیله برتری تلقی میشود، اهمیتی ندارد.بر اساس پیام این آیه، همه انسانها از یک زن و مرد آفریده شده اند؛ بنابراین، هیچ کس نباید به دلیل اصل و نسب، ملت یا نژاد خود مورد ستایش یا قضاوت قرار بگیرد. چون در نتیجه، هیچ کس حق انتخاب والدین، ملت یا نژاد خود را ندارد. بنابراین، ارزش یک انسان نزد خداوند به دلیل اصل و نسب، قومیت و کشور او نیست. بلکه بستگی به تقوای او دارد. بر این اساس باید آیه را اینگونه ارزیابی کرد که «آنچه ما را به هم پیوند می‌دهد بسیار بیشتر از آن چیزی است که ما را از هم جدا می‌کند». بلی، شاید اصل و نسب و وطن ما مهم نباشد، اما یک چیز دیگر ما را از هم جدا میکند آن عبارت از تقوا است.

شأن نزول آیت و سیاق آن

روزی که مکه فتح شد، مؤذنِ حبشی الاصل پیامبر صلی الله علیه وسلم، حضرت بلال بر بالای کعبه رفت تا اذان بگوید. شخصی که اینحالترا دید،گفت: آیا از بالای کعبه این غلام سیاه اذان میگوید؟ حضرت جبرئیل این را به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم خبر داد و بدین ترتیب آیه نازل شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم کسی را که به حضرت بلال به چشم حقارت دیده بود، نزد خود خواست و برایش تصریح کرد که اسلام این نوع نگاه که انسان خود را از نظر نسب یا دارایی از دیگران برتر ببیند و دیگران را کوچک جلوه دهد، از میان برداشته است. علاوه بر این، برخی از حوادث با آیه مرتبط بود.همچنین در خطبه های فتح مکه، حضرت پیامبر بار دیگر آیه را یادآور شد. او حتی در خطبه وداع خود نیز به این موضوع اشاره کرد: «پروردگار شما یکی است. پدر شما هم یکی است. همه شما فرزندان آدم هستید و آدم هم از خاک است. همان گونه که عرب بر عجم و عجم بر عرب برتری ندارد، فردی سرخ پوست بر سیاه پوست و یا سیاه پوستی بر سرخ پوستی برتری ندارد. برتری فقط در تقوا است.»

وقتی به سیاق و سباق آیه نگاه کنیم پیام آن را بهتر درک میکنیم. خداوند در سوره حُجُرات، هیئت بنی‌تمیم را که فریاد میزدند کسانی را که تمجید کنیم، عزیز می‌شوند و از کسانی که نفرت کنیم، رسوا می‌شوند، محکوم کرد. و به همه کسانی که خود را به جای خدا می‌نشانند و خود را به دلیل نسب و ثروت شان برتر از دیگران می‌بینند و از خود راضی هستند، هشدار داد. باز هم چیزهایی را که باعث دشمنی در جامعه مسلمانان به طور خاص،و به طور کلی بین همه انسانها میشود مانند القاب زشت و ناپسند، شبهات و دعواهای بی پایان، محکوم و نهی کرد. همچنین خداوند در آیه 13 بعد از بیان اینکه مهمترین ارزش، تقوا است؛ خبر داد که انسان تنها به دلیل مسلمان بودن نمی‌تواند به ایمان واقعی برسد.

تحلیل معنای آیه

آیه با خطاب «یَـٰۤأَیُّهَا ٱلنّاسُ» (ای مردمان) آغاز می‌شود. این به ما نشان می‌دهد که پیام موجود در آن به تمام بشریت مربوط می‌شود. از آمریکایی‌ها تا ژاپنی‌ها، از انگلیسی‌ها تا مالایی‌ها، از مغولی‌ها تا قبایل باقی مانده در جنگل‌های آمازون، خداوند همه را متعاقباً به پیام آیه فرا می‌خواند.

إِنَّا خَلَقۡنَـٰكُم مِّن ذَكَرࣲ وَأُنثَىٰ(ما شما را از یک مرد و یک زن آفریدیم) در اینجا خداوند به ما می‌گوید که خلقت ما توسط خودش انجام شده است و اینکه بهتر از هرکسی تفاوت‌ها و برتری های ما را می‌داند. علاوه بر این، خداوند می‌فرماید که اصل ما یکی است، در واقع همه ما اعضای خانواده انسانیت هستیم. باز هم تاکید بر یک مرد و یک زن در اینجا می‌تواند طبیعت و فطرت ما را به ما یادآوری کند.

زیرا انسان موجودی متشکل از دو جنس:مرد و زناست و اکنون به خانواده ای بزرگی تبدیل شده است که مطابق این طبیعت و فطرت تکثیر شده و ملت های زیادی را تشکیل داده است.  وَجَعَلۡنَـٰكُمۡ شُعُوبࣰا وَقَبَاۤىِٕلَ لِتَعَارَفُوۤا (و شما را به اقوام و قبایل تقسیم کردیم تا یکدیگر را بشناسید) در اینجا خداوند علاوه بر اینکه می‌گوید مختلف و متفاوت بودن ما ملت‌ها به اراده خودش است، حکمت این را هم می‌گوید. در آیه ای دیگر می‌فرماید: «تفاوت زبان ها و رنگ های شما از آیت های او (الله) است» (روم:22). در اینجا اظهار می‌کند که ما را از هم جدا آفریده تا بتوانیم همدیگر را بشناسیم. با توجه به این موضوع، تفکیک مردم به اقوام و ملل مختلف برای شناسایی و آشنایی با یکدیگر است. و گرنه، برای فروپاشی و درگیری های بی پایان نیست. در واقع می‌توان فهمید که ملیت و تعلق ما به آن نوعی هویتی است که برای ما برتری بخش نیست. برعکس، این ویژگی ما یک نوع هویتی است که به ما کمک می‌کند تاقبایل مختلف خود را به عنوان خانواده آدمیت بشناسیم و همچنان ما را قادر می‌سازد تا به روش سالم با هم پیوند بخوریم و در هم آمیخته شویم.

إِنَّ أَكۡرَمَكُمۡ عِندَ ٱللَّهِ أَتۡقَىٰكُمۡ(ارزشمندترین شما نزد خداوند کسى است که بیشترین تقوا را داشته باشد)این دستور و فرمان مرکزی آیه است. در اینجا خداوند به یک باریکی اشاره می‌کند، مثل این است که به ما می‌گوید: «ای مردم! من همه شما را آفریدم، شما را متفاوت ساختم، اختلافات شما برای من مهم نیست، و برای شما هم نباید معنایی فراتر از آشنایی و شناسایی داشته باشد، آنچه برای من مهم است تقوا است. من شما را اینگونه می‌شناسم.»

خوب، اگر مهم تقوا داشتن است، پس تقوا چیست؟ تقوا در معنای لغوی آن به معنای دوری جستن از چیزهای بیمناک و مضر است. و از نظر اصطلاحی تقوا: عبارت از پرهیز از گناه و ترک چیزهایی ناخوشایند و ناراحت کننده است. در قرآن کریم تقوا در پنج مورد به کار رفته است: ترس از خدا، عبادت، دوری از گناه، توحید و اخلاص. اگر به طور کلی نگاه کنیم، شخص با تقوا کسى است که به وحدانیت خدا معتقد باشد، از خدا بترسد و عبادت خود را خالصانه انجام دهد. بعضی‌ها تقوا را عبارت از احساس مسئولیت می‌دانند؛ یعنی آدم با تقوا کسی است که مسئولیت خود را نسبت به خدا و مخلوقات می‌داند. وقتی همه اینها را در نظر بگیریم، اصطلاحی که در اسلام برای چنین انسان وارسته و باتقوا استفاده می‌شود، مومن و محسن است. بنابراین ارزشمندترین و ارجمندترین انسان ها، افراد و اشخاص محسن و نیکوکار است.

إِنَّ ٱللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرࣱ(خداوند به همه چیز داناست و از هر چیزی آگاه است)در نهایت آیه اینگونه تمام می‌شود. در اینجا خداوندی که ما را آفریده است، ما و آنچه انجام می‌دهیم را می‌داند و همچنین می‌گوید که از جنبه های آشکار و پنهان ما آگاه است.

نتیجه

همانطور که در بالا بیان کردیم، این آیه از نظر معنایی متناسب با سیاقی است که در آن به کار رفته است.اما در بخش از آیت که اقتباس شده سعی بر این شده است که با بی توجهی به پیام های توحید و اخلاق، رویکردی انسان گرایانه به آیه نشان داده شود. حقیقت این است که آیه به ما یک پیام جهانی می‌دهد. به ما یادآوری می‌کند که انسانیت یک خانواده هست، اما چهره سیاه خانواده را با افتخار آفرینان خانواده یکی نمی‌داند. این آیه وظیفه ما را در قبال بشریت یادآوری می‌کند. از سوی دیگر، وظیفه انسانیت با رعایت همه صفاتی که فطرت و سرشت انسان را تشکیل می‌دهد آغاز می‌شود و با محبت به انسانها در راه خدا ادامه می‌یابد؛ وگرنه این آیه نمی گوید انسانها را دوست بدارید و بقیه را رها کنید. خداوند در این آیه وظایف اخلاقی انسان را در قبال خالق خود و همچنان در برابر همدیگر یادآوری می‌کند. مفهوم برجسته در این آیه مفهوم تقوا است، گویا این آیه پیشنهاد می‌کند که همه باید دنبال رسیدن به تقوا باشند. به طور خلاصه پیام آیه این است: ای انسانها! در مفاهیمی مانند نژاد و ملیت دنبال برتری نباشید! به سوی خدایی که شما را آفریده برگردید. فقط با انجام این کار ارزش واقعی خود را پیدا خواهید کرد!