پدر روانشناسی اسلامی معاصر: مالک بدری زندگی‌نامه و تأثیرات او

 نویسنده: ایفئولوا صدیق اویلامی

پروفیسور مالک بدری که در سال 1932 در سودان به دنیا آمد، پس از مرگش در 8 فوریه 2021، نامش در جهان اسلام مطرح شد و خیلی هم مورد توجه قرار گرفت. او به‌عنوان بنیان‌گذار روان‌شناسی نوین اسلامی شناخته می‌شود و به طور گسترده‌ به ترویج اسلامی‌سازی روان‌شناسی شهرت دارد. مالک بدری هم در بخش نظری و هم در بخش عملی-تطبیقی روانشناسی و به ویژه روانشناسی اسلامی تأثیر زیادی داشته است.

مالک بدری در حالی که در دهه‌ی 1950 هنوز دانشجوی مقطع کارشناسی/لیسانس روانشناسی بود، متوجه ایدئولوژی های تحمیلی پوچ و بی‌معنی در روانشناسی مانند سایر علوم اجتماعی در جهان اسلام شد.تا آنجا که دید روان‌شناسی مدرن به جای علم نفس، بر فلسفه‌های مخالف اسلام و اخلاق بنا شده است. هم در زندگی دانشگاهی او و هم در زمان شروع کار او به عنوان عضو هیئت علمی،نظریاتی بر روانشناسی حاکم بود که به طور جزم مبتنی بر روانکاوی فرویدی بود و بسیاری از آنها مستقیماً در تضاد با باورها و هنجارهای اسلامی بود. اگرچه او در جوانی گزینه های زیادی در اختیار نداشت، اما مخالفت ضمنی او با این شیوه ها آغاز راهی بود که در نهایت به تلاش هایش برای اسلامی کردن روانشناسی منجر شد.

در دهه 1960، بخاطر طرفداری مالک بدری از اسلام و حمایت او از نیاز به آن در روانشناسی، در زندگی حرفه ای خوداز جانب روانشناسان مسلمان عرب مورد تمسخر قرار گرفت.اما پس از خواندن آثار آیزنک Eysenck و ولپه Wolpeدر مورد رفتار درمانی، با درک اینکه این نظریات می تواند جایگزین سالمی برای جزم گرایی نظریه فروید باشد، برای اخذ دکترای خود به مرکز این مطالعات جدید یعنی لندن رفت. مالک در مدت اقامتش در لندن که برای یادگیری و تمرین زمان خوبی داشت، با یک روانشناس دیگری بنام دکتر دیوید مایر آشنا شد و با او ملاقات کرد. مالک بدری، به دكتر مایر پیشنهاد کرد که یافته های خود را در مورد استفاده از نسخه اصلاح شده درمان حساسیت زدایی سیستماتیک ووپ منتشر کند.

روش جدید مالک گونه ای از درمان ولپه است که در آن گفتار بیمار پذیرفته می شود. همچنین سلسله مراتب حساسیت زداییرا حذف کرد و کاربرد محرک ها را انعطاف پذیرتر کرد. مالک بدری در این مطالعه از مجموعه ارزش‌های اسلامی مرتبط به امید و بخشش و مغفرت برای درمان بیمار مسلمان خود در مقابله با اضطراب، واکنش‌های هراسی و افسردگی واکنشی استفاده کرد. مثلاً آیاتی از قرآن را به بیمار یادآوری می کرد که باعث می شد افکار ناهنجارو ناسازگار خود را کنار بگذارد.

تکنیک جدید بدری، به نام حساسیت زدایی سیستماتیک شناختی، پیشگام بسیاری از کاربردهای درمانی بوده است. اگرچه نظریه جدید بدری مبتنی بر جایگزینی دانشمندان علوم رفتاری برای روانکاوی فرویدی است، اما پارادایم مطلق‌گرای محرک-پاسخ رفتارگرایانه را نیز مورد انتقاد قرار داد. بنابراین، این نظریه و کارهای بعدی بدری، زمینه را برای درمان شناختی-عاطفی مذهبی (RCET) و همچنین زمینه‌ی معرفی مفاهیمی مثل آگاهی انسانی و طبیعت انسان در روانشناسی فراهم می‌کند.

میراث مالک بدری به حساسیت زدایی سیستماتیک شناختی محدود نمی شود. در دهه‌های 1970 و 1980، در کنار میل فزاینده که برای اسلامی‌سازی دانش وجود داشت، او خواستار اسلامی‌سازی روانشناسی شد. مقاله‌ی کنفرانسی معروف او «روانشناسان مسلمان در سوراخ مارمولک» بیداری جدیدی را در میان روانشناسان مسلمان برانگیخت و کتاب بعدی او «معضل روانشناسان مسلمان» نقطه عطفی شد.

رویکرد مالک بدری، رویکردی است که از روانشناسان مسلمان می‌خواهد تا شیوه‌های ریشه‌دار در روان‌شناسی غربی را به طور کامل رد نکنند، بلکه از پذیرش آن‌ها بدون هیچ انتقاد یا فیلترینگی بپرهیزند. بنابراین، به نظر مالک بدری، یک روانشناس مسلمان داده های تجربی و عینی را از روانشناسی غربی جمع آوری می کند و اسطوره ها و نظریه های ناسازگار را رد می کند. او از مفاهیم ​​جبرگرایی و رفتارگرایی افراطی فروید انتقاد کرد که با باورهای اسلامی در تضاد بود.

شاید اشتباه باشد که رویکرد مالک بدری را فقط به فیلتر کردن مفاهیم غربی از دریچه اسلامی محدود کنیم.استاد بدری با آشکار ساختن میراث فراموش شده دانش روانشناختی فرهنگ اسلامی، میراث ارزشمندی را برای نسل آینده به یادگار گذاشت. برای مثال، ابوزید بلخی را در مرکز توجه روان‌شناختی قرار داد و او را دانشمندی می‌دید که قرن‌ها پیش از ارزش‌گذاری آثارش می‌زیسته است. اوبخش سلامت روانی کتاب مصالح الأبدان والأنفس (منافع جسم و جان/سلامت جسمی و روانی) ابوزید بلخی را به انگلیسی ترجمه کرد. علاوه بر این، او را به خاطر بینش روانشناختی فوق‌العاده‌اش در مورد رفتار شناختی و به ‌ویژه درک او از اختلالات روان‌تنی تحسین کرد.

روانشناسان جوان و دانشجویان روانشناسی اکنون متوجه شده اند که رشته روانشناسی صرفاً مبتنی بر فرهنگ غربی نیست، که شاید مهمترین نتیجه پایان نامه/تز مالک در مورد خاستگاه‌های روانشناسی اسلامی باشد. این باعث ایجاد حس تعلق بی چون و چرا می شود و نگرانی های حقارت را از بین می برد. در نتیجه، روانشناسان مسلمان برای گنجاندن عناصر مذهبی و فرهنگی در درمان بازتر می شوند. در واقع، تأثیر خوب این پیشرفت‌ها نه تنها توسط پزشکان، بلکه توسط بیماران نیز احساس می‌شود.وقتی مسلمان معمولی می‌فهمد که روش‌های درمانی اختلالات روان‌شناختی با فرهنگ اسلامی بیگانه نیست و برای برخی بیماری‌های روانی تبیین‌های درمانی وجود دارد، در صورت لزوم از خدمات روان‌شناس دریغ نمی‌کند.

در این مقاله تاکید بر این نکته حائز اهمیت است که مقالات و نوشته های مالک بدری فقط مختص کارشناسان نیست. او با نوشتن آثاری که برای همگان قابل درک است، عملاً درک جهان را از منشور اسلامی نشان می دهد.به عنوان مثال، اثر او تحت عنوان "اندیشه: از مشاهده تا شاهد" که به زبان های بسیاری ترجمه شده است، به جای مطالعه محض روانشناسی آکادمیکی، راهنمایی معنوی برای همه ارائه می دهد. به همین ترتیب، کتاب «تحلیل روانی اجتماعی» او تلفیقی از زندگی روزمره است و پیشنهاداتی را ارائه می دهد که مسلمانان در هر جنبه ای از زندگی به آن نیاز دارند.

مالک بدری اگرچه در محیط و حلقات مسلمانان از احترام فراوانی برخوردار بود، اما همچنان در برخی مسائل مورد انتقاد قرار گرفت. به عنوان مثال، محمود (2021) از نظریه مالک بدری مبنی بر اینکه HIVیک ویروس جهش یافته از عفونتی است که خداوند همجنس گرایان را آلوده می کند، انتقاد کرد. به گفته وی، این دیدگاه که وی در اثر خود زیر عنوان «بحران ایدز: یک دیدگاه اجتماعی-فرهنگی اسلامی» آورده است، با یافته های علمی و قابل اعتماد پشتیبانی نمی شود. با این حال، به نظر ما، مالک بدری یک دانشمند است و باید قضاوت خود را بر اساس داده هایی استواری کرده باشد که برای او واضح و آشکار بوده است.

یک قرن پس از دیدگاه های بحث برانگیز مالک بدری در مورد برنامه درسی دانشگاهی در لبنان، شگفت آور است که ببینیم اشتیاق برای روانشناسی اسلامی‌شده حتی در غرب به ثمر می رسد. بدون شک او در این تحول تاثیر بسزایی داشت.او به‌ عنوان پزشک، محقق و مربی در بسیاری از کشورها، توانسته است الهام بخشبسیاری از افراد گردد وموفق شده است خیلی از افراد را تشویق و ترغیب کند که مسیر خودش را در روان‌شناسی دنبال کنند. مالک بدری برای ایجاد انجمن روانشناسان مسلمان جهت کمک به توسعه شیوه‌های روانشناختی اسلامی تلاش کرد. او پیش از این، به عنوان رئیس اتحادیه بین المللی روانشناسان مسلمان (IAMP) که از جانب گروهی از روانشناسان مسلمان به هدف اسلامی کردن روانشناسی معاصر ایجاد گردیده بود، ایفای وظیفه کرده است. در سال 2018، او انجمن جدیدی به نام انجمن بین المللی روانشناسی اسلامی (IAIP) تأسیس کرد که وظیفه آن توسعه پارادایم‌های جدید در روانشناسی اسلامی بود.

از نظر ابن خلدون، کسی که علم جدیدی را معرفی میکند، نمی تواند تمام موضوعات آن علم را به طور جامع ارائه کند. این به جانشینان او بستگی دارد که کار را تکمیل کنند، زیرا او فقط ساختار اولیه را اساس گزاری میکند. پروفیسور مالک بدری پدر جنبش روانشناسی نوین اسلامی است و کارها و آموزه‌های او راه را برای ادغام اعمال و تحقیقات مختلف اسلامی در روانشناسی هموار کرده است. نهایتا پیشرفت این حرکت تلاش های او را به موفقیت فوق العاده ای خواهد رساند.

روحش شاد!